8 Σεπ 2019

Αναγωγισμού το ευτράπελον [Μέρος 1ο]

Ξαναχαζεύοντας, με περισσότερη προσοχή, το πρώτο επεισόδιο της σειράς «Why are we here» του CuriosiytStream με τίτλο «Meaning seeking beings», πήρα την απόφαση να παραθέσω αχταρμά τις σκόρπιες σκέψεις που αναδύονται, παράλληλα με την παρακολούθηση. Κι ο χρόνος μετράει από τώρα...

4:34

Όπου δίνεται ένας πρώτος ορισμός του Επιστημονισμού, ως η πίστη εκείνη σύμφωνα με την οποία ο Αναγωγισμός είναι ικανός να λύσει κάθε (sic) πρόβλημα. Απομαγνητοφωνώ (ελπίζω χωρίς σοβαρές αποκλίσεις) την εισαγωγή της εκφωνήτριας :

« [...] And that is precisely what a controversial movement called scientism has done. For its supporters, reductionism is not a powerful method of science. It is science. It is a philosophy which says : everything must be explained from the bottom up, and those things which can't be, must be let go.»

Ας υποθέσουμε, καλή τη πίστει, πως οι συντελεστές έχουν αποδώσει το νόημα με σχετική αυστηρότητα. Ήδη, λοιπόν, από τούτη την εισαγωγή ορθώνεται η πρώτη ένσταση : αποδέχεται, λοιπόν, ο Αναγωγισμός την έστω κι αμυδρή πιθανότητα του ανυπότακτου στην ερμηνευτική του προσέγγιση; Κι αν ναι, ποια είναι τότε η αντίδρασή του μπρος στο ενδεχόμενο της αποτυχίας; Πρέπει λέει να παρατήσουμε τα περίεργα τούτα στη μοίρα τους, δε θα 'πρεπε να μας απασχολούν. Κι όμως! Έτσι ακριβώς : must be let go! Η στάση αυτή θυμίζει την αλαζονική επιμονή της αυθεντίας μιας άλλης εποχής, η οποία δυσκολεύεται να παραδεχτεί πως στις παραφωνίες των θεωριών της κρύβεται το σπέρμα της μελλοντικής της ήττας. Προτιμά να κρύβει την παρατυπία κάτω από χαλάκια ευσεβών πόθων : πάλι με χρόνια με καιρούς πάλι δικά μας θα 'ναι, τ' αντικλείδια θέλει να πει των ανερμήνευτων. Πώς να το κάνουμε; κρύβει μιαν ύποπτη απροθυμία η ευκολία με την οποία παρακάμπτεται το αμφίβολο ή το ανερμήνευτο.

5:00

Όπου γίνεται η γνωριμία με τον Alex Rosenberg , ο οποίος καθόλη την διάρκεια της παρακολούθησης νόμιζα πως ήταν τίποτε αστροπυρηνικός υδραυλικός, αλλά τελικά δεν είναι παρά ένας μαχητικός αθεϊστής φιλόσοφος. Άνθρωπος φαινομενικά αγέλαστος, δύστροπος και επηρμένος, μας δίνει τη χαρά της πρώτης γνωριμίας του με όρους απόλυτης υποταγής (σ' αυτόν ή την πίστη του) :

- Is there a God? Of course not!
- What is the meaning of the Universe? It doesn't have any!
- What is the purpose of Life? Ditto!
- Is there's a difference between right and wrong, good and bad? There's not a moral difference between them.
- What is the nature of the relationship between the mind and the brain? They're identical, the mind is the brain.
- Is there a free will? Not a chance!
- Does the lessons of the past have any particular bearing that will help us cope with the future? Less and less, if they ever had any at all!

Αν ξεπεράσει κανείς το ιδιόρρυθμο, εκνευριστικό ύφος θα διαπιστώσει πως ο άνθρωπος δε λέει, εντελώς, αρλούμπες - η εκπομπή διατηρεί γενικά ένα υψηλό επίπεδο - αλλά επιβάλλεται ως ομιλητής περισσότερο δια του ύφους, παρά δια του περιεχομένου - το οποίο ενίοτε είναι και τετριμμένο (το τελευταίο δίχως μομφή).

Ερώτηση: Can you tell us what you mean by "scientism"?
Απάντηση: "scientism", as the word is normally used, is a term of abuse and what it means is the exaggerated respect for science's methods and science's findings. Now, take that definition and remove the word "exaggerated" and you've got my definition of scientism. Scientism is the view that science is our best guide to the nature of reality, its methods, and its findings are our best account of the nature of reality.

και συνεχίζει :

- When I weigh the philosophical puzzles against what science has accomplished over the 400 years since Galileo and Newton... when I weigh those in the balance it seems to me that the balance is so heavily tipped towards science and its accomplishments by way of explaining and enabling us understand nature and ourselves, that now, at the end of the 20th, beginning of the 21st Century, there's still a package of problems that the sciences can't yet answer. Do I think that science will never answer them? No! That's what scientism consists in. It's the prediction that eventually we're going to successfully answer these questions.

Καλά τα είπε τούτος, ώρα τώρα να πω και τα δικά μου.

Να 'μουνα Θεός για λίγο

Εδώ και χρόνια π' ασχολούμαι με το ζήτημα, ειλικρινά δεν έχω διαβάσει το παραμικρό επιχείρημα, σχόλιο, άποψη, θέση, δοκίμιο, υποσημείωση - κι ό,τι τέλος πάντων χρησιμοποιούν οι άνθρωποι για να στοιχειοθετήσουνε πειθώ - το οποίο να είναι αρκούντως πειστικό για την ανυπαρξία (ή την ύπαρξη) του οτιδήποτε. Να διαβάλλει κανείς τις αφέλειες των «ιερών κειμένων» είναι το πιο εύκολο πράμα στον κόσμο, αλλά να καταφέρει καίριο και απόλυτο πλήγμα ενάντια στην υπόνοια μιας υπέρτατης ή έστω υπέρτερης συνείδησης, θαρρώ δεν το 'χει καταφέρει κανείς ούτε ξώφαλτσα. Τα τέρατα της νοημοσύνης καταλήγουν, συνήθως, σε μια πίστη απ' την ανάποδη. Εξού  και - ασχέτως με τις προσωπικές κλίσεις και διαισθήσεις καθενός - η τιμιότερη φιλοσοφική θέση είναι μάλλον ο αγνωστικισμός, ακόμα κι αν δεν είναι ολοκάθαρος, ακόμα δηλαδή κι αν γέρνει ενίοτε ευνοϊκά προς τη μία κατεύθυνση ή προς την αντίπαλή της. Η προσωπική μου στάση, εδώ, είναι παντελώς αδιάφορη με το θέμα.

Νοήμων ανοησία

Οι ακόλουθοι τρεις προβληματισμοί περί νοήματος, σκοπού και ηθικής είναι, θαρρώ, απλές συνεπαγωγές του προηγούμενου : ελλείψει θεού (οποιουδήποτε) τα ερωτήματα τούτα φαντάζουν, πράγματι, άνευ νοήματος. Αν το σύμπαν δεν έχει δημιουργό τότε ποιο το νόημα να έχει νόημα; ποιο το νόημα να 'χει η ζωή σκοπό; Φυσικά, ως νόημα και σκοπός, εδώ, δε νοούνται οι μυριάδες κατευθύνσεις και το περιεχόμενο που μπορεί, συνειδητά ή ασύνειδα, να θέτει κάθε άνθρωπος στις πράξεις και τους σχεδιασμούς του. Εννοούμε αν η δημιουργία τη ζωής καθαυτής εξυπηρετεί κάποιο σκοπό στη δημιουργία ή δεν αποτελεί, εν τέλει, άλλο από προϊόν τυχαιότητας και συγκυρίας. Εν απουσία θεϊκής βουλήσεως, τα θεμέλια παρόμοιων προσδοκιών μοιάζουν να γκρεμίζονται με πάταγο σ' άψυχα θρύμματα και σκόνη.

Κοντά στο νου κι η γνώση

Το πιο σοβαρό ερώτημα. Συνδέεται άμεσα με τη φύση και τη λειτουργία της συνείδησης κι άρα της ίδιας μας της ύπαρξης. Είναι ένα ολάκερο ζήτημα από μόνο του και θέλει πολύ μελέτη μόνο και μόνο για να φτιάσει κανείς έναν στοιχειώδη πρόλογο. Εγώ φυσικά είμαι ανεπαρκής. Το ρεζουμέ είναι πως, για τον Rosenberg, ο νους ταυτίζεται ακριβώς - ούτε παραπάνω, ούτε παρακάτω - με αυτόν καθαυτόν τον υλικό εγκεφάλο, δηλαδή μ' εκείνη τη φαιά μάζα που κουβαλάμε στο κρανίο (φαντάζομαι υπονοεί μαζί με τα χιλιόμετρα των νευρικών προεκτάσεών της).

Προσωπικά, δεν έχω κανένα απολύτως πρόβλημα με τούτη την παραδοχή : να μην ήταν η συνείδηση παρά δημιούργημα της «κοινής» ύλης και μόνον αυτής, δίχως κανένα μεταφυσικό δεκανίκι, δίχως το παραμικρό αλληγορικό φτιασίδι. Φυσικά και θα ευχόμουν να 'ταν αλλιώς τα πράματα, όχι γι' άλλο λόγο παρά για χάρη των μυριάδων τσακισμένων υπάρξεων, που γνώρισαν μόνο τον πόνο και το θάνατο. Αν περιοριστούμε ωστόσο στα υλικά δικά μας, το παραλυτικό δέος μπροστά στην αλήθεια της ύπαρξης είναι από μόνο του τόσο μεγαλειώδες, ώστε το πρόβλημα του θείου είναι μόνον η ουρά του γαϊδάρου. Η ζωή είναι θαυμάσια ακόμα και δίχως εμπνευστή ή σχεδιαστή. Μ' ακόμα κι αν υπήρχε θεός δε θα ξέραμε ακριβώς για τι πράγμα θα 'πρεπε να τον ευχαριστήσουμε, στο βαθμό που αγνοούμε παντελώς τη φύση του δώρου του. Το πρόβλημά μου ως προς τον αναγωγισμό δεν είναι αξιωματικό (δεν αφορά δηλαδή στη μεθοδολογία του) είναι ερμηνευτικό. Παρότι η αποκωδικοποίηση των μερών εξελίσσεται άλλοτε με ραγδαίους κι άλλοτε με σεμνότερους ρυθμούς, θαρρώ πως ο αναγωγισμός δεν έχει φτάσει καν στο κατώφλι των ερμηνειών της συνείδησης. Νομίζω πως ο ίδιος βιάζεται να ξεμπερδέψει, είτε από αλαζονεία παντοδυναμίας, είτε ακόμα κι από φόβο ανεπάρκειας. Με ποιον τρόπο λοιπόν, από τη συνάθροιση των αποκαθηλωμένων κι αποκεκαλυμμένων μερών (νευρικών ή άλλων) αναδύεται τελικά η οντότητα εκείνη η οποία θεάται εαυτόν κι αναρωτιέται για την ύπαρξή της;

Ο αναγωγισμός εξισώνει την λειτουργική ερμηνεία με την υπαρκτική δίχως τελικά να ερμηνεύει τίποτα κι αδικώντας ουσιαστικά τον εαυτό του. Προχωρά σε μια βεβιασμένη ξεπέτα, καθώς αδυνατεί να εξηγήσει τα πάντα, αλλά δεν έχει και την υπομονή ν' αφήσει την επιστήμη να ωριμάσει. Θέλει να εξηγήσει εδώ και τώρα κι όχι μετά από εκατό χρόνους ή έστω τον άλλο μήνα. Η μελέτη του εγκεφάλου και της νόησης - για όσους παρακολουθούν την εκλαϊκευμένη επιστήμη - είναι ακόμη ένα ανοιχτό ζήτημα και παρά τις θαυμαστές αποκαλύψεις έχει πολύ δρόμο μπροστά της. Δεν είναι λίγες οι φορές, που οι επιστήμονες εφαρμόζουν αποτελεσματικά φαρμακευτικές αγωγές δίχως να ξέρουνε καλά-καλά τους μηχανισμούς δράσης τους, παρά μόνον πειραματικά, δηλαδή εμπειρικά. Πόσο κοντά είναι τούτο στην αποκωδικοποίηση του εγκεφάλου; Θα τολμούσα να πω είμαστε ακόμα στον προθάλαμο. Ακόμα κι αν όλα τα προβλήματα είναι αναγωγίσιμα, δεν έχουν όλα τον ίδιο βαθμό δυσκολίας. Κι έτσι η ευκολία - ή μάλλον η βεβαιότητα και η έπαρση - με την οποία ο κάθε Rosenberg εξισώνει την ύλη με τις εκδηλώσεις της δεν είναι της παρούσας εποχής, μα ίσως μιας πολύ μεταγενέστερης. Θα 'ταν τουλάχιστον συνετό να κρατήσει κανείς την παρακάτω πισινή : θα μπορούσε να υπάρχει στο σύμπαν μια διάσταση της ύλης, καθόλου μεταφυσική μα ξέχωρη απ' τον εγκέφαλο, η οποία να μπολιάζει τους εγκεφάλους με συνειδησιακή δύναμη. Μ' άλλα λόγια, να 'ταν ο εγκέφαλος απλά ένα μέσο, ένας δίαυλος, δια μέσου του οποίου εκδηλώνεται μια βαθύτερη υπαρκτική διάσταση. Έτσι ο νους θα 'ταν κατά πολύ ευρύτερος από τις εγκεφαλικές δομές και δε θα μπορούσαμε σε καμία περίπτωση να ισχυριστούμε ότι ταυτίζεται με αυτές, όπως η κοίτη ενός ποταμού ορίζει το ποτάμι αλλά η κοίτη δεν είναι φυσικά νερό.

Ελευθερία ή βούληση!

Ο Rosenberg έχει καυλώσει μ' όλα τα κορυφαία φιλοσοφικά ζητήμα και πιάνει να εκσπερματίζει κουβέντες μεγάλες και βαριές, πιθανότατα απ' την ανάγκη να φανεί κι ο ίδιο μεγάλος και βαρύς. Άμα το πρόβλημα τούτο της ελευθερίας της βούλησης ήταν έτσι απαρέγκλιτα λυμένο, άπαξ και διαπαντός κι εις τους αιώνας των αιώνων, φαντάζομαι θα κυριαρχούσε στα πρωτοσέλιδα των επιστημονικών και φιλοσοφικών εφημερίδων για τα επόμενα τρεισίμιση χιλιάδες χρόνια και θα σημάδευε την ανθρώπινη ιστορία με αμέτρητους πληγωτικούς τρόπους. Ο Rosenberg είναι από την πάστα εκείνη των ανθρώπων που ΄χουν την τάση να λατρεύουν την αυθεντία και το τετελεσμένο παρά τον ανοιχτό διάλογο και την ενδεχομενικότητα των εναλλακτικών, όπως κάθε πεπερασμένο και ατελές ανθρώπινο πλάσμα θα 'πρεπε να 'χει την ταπεινότητα να υπομένει. Γυρεύει την ασφάλεια των απαντήσεων, παρά τη δυναμική των ερωτημάτων. Τέτοια μυαλά είναι νεκρά ως προς την ανθρώπινη ιστορία κι εξέλιξη, κι όπως καθετί νεκρό είναι περιττό βάρος κι εμπόδιο. Βιάζονται να επιβάλλουν μιαν απάντηση (οι εκφραστικοί κώδικες του Rosenberg είναι ξεκάθαροι) ακόμα κι αν δεν υπάρχει απαραίτητα μία. Διαφορετικά όλοι οι αναγωγιστές θα ήταν σύμφωνοι, όπως είναι σύμφωνοι για τη μάζα του ηλεκτρονίου κι άλλα τέτοια θεμελιακά. Μα κάτι τέτοιο δε συμβαίνει, καθώς δεν είναι όλοι οι αναγωγιστές π.χ. άθεοι, παρότι μπορεί να είναι άθρησκοι.

Ξαναλέμε για να το κλείσουμε : το πρόβλημα με τον αναγωγισμό του Rosenberg και τα συμπεράσματά του δεν είναι η μεθοδολογία ή τα συμπεράσματα καθαυτά, αλλά η απόλυτη εκφορά λόγου από ένα υποτυπώδες άτομο, όταν περισσότερο σύμφωνη προς το επιστημονικό ήθος είναι η εκφορά λόγου από την επιστημονική κοινότητα κι όχι τυχούσες υπερφίαλες μονάδες της.

Το δεύτερο πρόβλημα είναι πως από τα ίδια μερικά στοιχεία μπορούν να προκύψουν πολλαπλές ερμηνείες. Σε μια στοίβα τούβλων άλλος βλέπει (απλά) μια στοίβα τούβλων, άλλος έναν τοίχο κι άλλος ολάκερο σπίτι ή κάστρο. Ποιος έχει δίκιο; Όταν περνάμε στο πεδίο της ερμηνευτικής, το πείραμα με τις αμφισημίες τους δεν είναι πάντα επαρκές ή αρκετά ισχυρό ώστε να παρακάμψει κανείς τις φιλοσοφικές απόρροιες ή τα θεμέλια. Όταν ο Rosenberg αναρωτιέται «Is there a free will?» λειτουργεί ως φιλόσοφος γιατί θέτει ένα τίμιο υπαρκτικό ερώτημα, αλλά δε λειτουργεί ως επιστήμονας στο απαντητικό του εγχείρημα. Απαντώντας με το συγκεκριμένο ύφος και ήθος του «Not a chance!» υποπέφτει στην κατηγορία του κοινού ομφαλοσκόπου, δηλαδή στην καθομιλουμένη : του απλού μαλάκα.

Μένει, κάποτε, να λύσω και το παρακάτω ζήτημα: πώς συμβιβάζεται τελικά, στους εγκεφάλους των Rosenberg, η κβαντομηχανική απροσδιοριστία και η στατιστική (άρα πιθανοκρατική) φύση της σύγχρονης επιστήμης με τη νευτώνεια μηχανιστική της αιτιοκρατίας; Ακόμα δεν έχω καν υποψίες.

Σωρευτική άγνοια;

Ο εκκεντρικός Rosenberg θεωρεί πως τα μαθήματα του παρελθόντος βοηθούν όλο και λιγότερο τον άνθρωπο στην πορεία του προς το μέλλον. Εδώ ο κατακαημένος αμπελοφιλόσοφος, ουσιαστικά, ακυρώνει εαυτόν, καθώς στη γνώση ετούτη έφτασε φυσικά μελετώντας τα διδάγματα του παρελθόντος κι όχι με παρθενογένεση ιδεών. Αν όμως επιμένει ν' αρνείται τη γνωστική του εξέλιξη ή πρόοδο, τότε θα πρέπει να παραδεχτεί πως είτε σφάλλει κατά πάσα πιθανότητα κι ο ίδιος, ανήμπορος ν' αντλήσει το παραμικρό απ' τα διαβάσματά του, είτε πως η γνώση του δεν είναι παρά ένα συγκυριακό ευτύχημα, μια «επιφοίτηση» από το πουθενά των ενδεχομένων. Αν είναι ακραιφνής αιτιοκράτης θα πρέπει να παραδεχτεί πως δεν υπάρχει απολύτως καμία επαγωγική συσσώρευση ή εξέλιξη της γνώσης, καμία απολύτως μάθηση, παρά μονάχα ένα τετελεσμένο γίγνεσθαι, του οποίου υφιστάμεθα παθητικά την εξέλιξη. Ό,τι είναι να γίνει θα γίνει και whatever will be will be. Αν επανεκκινούσαμε το σύμπαν με τις ίδιες αρχικές συνθήκες (ποιες είναι αυτές;), μετά από 13,7 δισεκατομμύρια χρόνια ο Rosenberg θ' ακολουθούσε την ίδια ακριβώς συλλογιστική πορεία και θα κατέληγε, απαρέγκλιτα, στα ίδια ακριβώς συμπεράσματα. Πάνω σ' αυτή τη συλλογιστική, ωστόσο, πώς μπορεί να δικαιολογήσει κανείς την εξέλιξη της επιστημονικής γνώσης ή μεθοδολογίας και τα επιτεύγματα του αναγωγισμού, εφόσον κάθε νέα επιτυχία στηρίζεται σε μια προηγούμενη δοκιμή κι αποτυχία; Με πιο σοφιστικό τέχνασμα καταφέρνει εδώ ο στοχαστής να μην αντιφάσκει εαυτόν;

Φιλοσοφία - Επιστήμη : μηδέν - 0

Κατά την άποψη του Rosenberg τα επιτεύγματα της Φιλοσοφίας δεν συγκρίνονται στο ελάχιστο μ' εκείνα της Επιστήμης, όσον αφορά στην κατανόηση της φύσης και των εαυτών μας. Κι ωστόσο καμιά φορά, είναι προτιμότερο ν' αποφεύγονται οι συγκρίσεις-συγκρούσεις σ' εκείνο το έδαφος, που είναι γόνιμο ακριβώς για το αντίθετο : για συνεργασίες-συνυπάρξεις. Δεν είναι, να πούμε, η επιστήμη αυτοφυής κι αμόλυντη από φιλοσοφικές αφετηρίες, λες και ξύπνησε μια μέρα η τεχνητή νοημοσύνη κι άρχισε να συνθέτει ένα όραμα του κόσμου. Τα αξιώματά της τι άλλο είναι παρά φιλοσοφικές παραδοχές, συμβάσεις, συμφωνίες, αντικατοπτρισμοί, επαγωγικές συσσωρεύσεις ή στοχαστικά όρια; Η επιστήμη δεν ξεκινάει απ' το μηδέν, η επιστήμη ξεκινάει από κάπου. Κι αυτό το «κάπου» δε βασίζεται απαραίτητα στο πείραμα, όπως ο Bohr δεν είδε σε κανένα πείραμα μικρότερα μπαλάκια να περιφέρονται γύρω από άλλα μεγαλύτερα. Η επιστήμη έχει φυσικά «κλέψει» την ερμηνευτική δύναμη και τις οντολογικές συλλήψεις της από τη φιλοσοφία κι ας καμώνεται την ανήξερη. Η επιστήμη είναι ακριβώς ένα μέλος της φιλοσοφίας τραβηγμένο στα άκρα του, γιγαντωμένο ως εκεί που δεν παίρνει, φαινομενικό θριαμβικό έναντι του υπολοίπου. Αλλά δεν παύει στιγμη να είναι στρατευμένη θέαση του κόσμου κι ερμηνεία.

Αλλά ακόμα κι αν δεν ήταν έτσι, ακόμα κι αν η φιλοσοφία απόμενε παντελώς εξορισμένη απ' τα ερευνητικά πεδία, θα έπρεπε να την ανακαλύψουμε ή να την εφεύρουμε εκ νέου. Ακόμη κι αν ο Αναγωγισμός, ο Επιστημονισμός κι οποιοσδήποτε άλλος -ισμός - ζωή να 'χουν - κατάφερναν ποτέ να φέρουν εις πέρας το πρόβλημα της συνείδησης, της ζωής και των πάντων όλων, θα έστεκαν παρόλα αυτά αμήχανοι και αδαείς στη διαχείρησή τους. Να ερμηνεύσεις τη ζωή είναι η μια όψη του προβλήματος, να καταφέρεις να ζήσεις, να καταφέρεις να διαχειριστείς όλο τούτο το δυναμικό είτε με στόχο τη μακαριότητα, είτε έστω την αποφυγή της αυτοκτονίας, είναι η άλλη όψη - από πολλές απόψεις πολύ σημαντικότερη. Ευτυχώς ο αναγωγισμός δεν έχει τόσο θράσσος, ώστε να ορθώσει το ανάστημά του απάνεντι στον ψυχικά και σωματικά διαμελισμένο πρόσφυγα, διακηρρύσοντας πως αρκεί να καταμερίσει το πρόβλημά του σε πολλά μικρότερα προβληματόνια, των οποίων η ανασύνθεση θα τον βοηθήσει ν' απαντήσει σε όσα τον απασχολούν. Η ηλιθιότητα της επιστήμης - μάλλον των επιστημόνων - επικεντρώνεται γύρω από εκείνο το αλαζονικό «τα πάντα», όταν ερωτάται ως προς το εύρος και το βάθος των ερμηνευτικών της φιλοδοξιών. Φυσικά κι η επιστήμη μπορεί ή θα μπορέσει κάποτε να περπατήσει σε πεδία τέτοια που οι άνθρωποι του σήμερα δεν τα ονειρεύονται καν. Το βασίλειό της, ωστόσο, αν και άπειρο δεν είναι απεριόριστο.

Δεν υπάρχουν σχόλια: